روی دیگر سکه توسعه و پیشرفت در عرصه های مختلف ضرورت تبیین فرهنگ مواجهه با آن در جامعه است. برای مثال امروزه با پیشرفت های قابل توجهی که در زمینه های مختلف علمی به عمل آمده است شاهد دسترسی هرچه بیشتر افراد به داروهای مختلف هستیم. بگونه ای که این دسترسی، خود به عنوان یک پدیده اجتماعی زیان بخش یعنی استفاده نا به جا از دارو دامن گیر مردم شده بگونه ای که "خود درمانی" به یکی از بزرگترین مشکلات اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی جوامع بویژه کشور ما تبدیل شده و در پی آن از مصرف خودسرانه دارو، به عنوان شایع‌ترین علت مسمومیت یاد می شود.
براساس نتایج تحقیقات انجام شده، سرانه کلی مصرف دارو در ایران سه برابر استاندارد جهانی است و ایران در زمینه مصرف دارو جزو ۲۰ کشور نخست دنیا است. ضمن آنکه در آسیا نیز پس از چین رتبه دوم را به خود اختصاص داده است؛ این در حالی است که جمعیت ایران از برخی کشورهای آسیایی نظیر هند، بنگلادش و پاکستان کمتر است و این نشان می دهد علاوه بر خود درمانی، میزان تجویز داروها نیز با جمعیت کشور و وضعیت اپیدمیولوژیک بیماری ها همخوانی ندارد.
البته این موضوع در حد یک ادعا نیست و پژوهش های مقطعی مختلفی در این خصوص انجام شده است که در این بین می توان به پژوهشی که با عنوان «بررسی وضعیت تجویز و مصرف دارو» در کلانشهر تهران انجام شده است اشاره کرد.
بر اساس نتایج این پژوهش، تنها ۵۹ درصد مراجعان به داروخانه های روزانه از مقدار مصرف دارو آگاهی داشتند و این میزان برای داروخانه های شبانه روزی فقط ۲۰ درصد بود و نتیجه نهایی این پژوهش از نامطلوب بودن وضعیت تجویز و مصرف دارو در تهران حکایت داشت.
*ضعف آموزش های پزشکی
محمد علی شهابی؛ تحلیلگر حوزه سلامت در خصوص دلایل بالا بودن سرانه مصرف دارو در کشور می گوید : خود درمانی و به تبع آن بالا بودن سرانه مصرف دارو در کشور دلایل مختلفی دارد که نخستین عامل آن تجاری شدن بحث درمان در کشور است که از ساختار مدیریتی وزارت بهداشت نشأت می گیرد و نظارتی بر آن حاکم نیست. دومین عامل ساختار معیوب وزارت بهداشت است که موجب شده به جای اهمیت دادن به تامین سلامت و پیشگیری به توسعه حوزه درمان بپردازد.
به اعتقاد شهابی کاهش کیفیت آموزش های پزشکی موجب شده برخی از پزشکان به دلیل ناتوانی در تشخیص صحیح بیماری، دارو ها و حتی گزینه های تشخیصی متعددی برای بیماران تجویز کنند که این مسئله علاوه بر افزایش سرانه مصرف دارو و هزینه های درمان موجب بی اعتمادی بیماران به این حوزه و گرایش بیشتر به پدیده خود درمانی و در پی آن مصرف خودسرانه دارو می شود.
این کارشناس حوزه سلامت ادامه می دهد: متاسفانه نه تنها در حوزه دارو بلکه در سایر حوزه های پزشکی نیز با مشکلاتی مشابه مواجهه هستیم به طوری که مدتی پیش طی بازرسی از بیمارستانی در اصفهان مشخص شد ۹۵ درصد «سی تی اسکن» هایی که از سوی پزشکان تجویز شده غیر ضروری و با هدف افزایش درآمد بیمارستان بوده است.
به گفته شهابی با توجه به اینکه سیاستگذار، ارائه دهنده خدمت و ناظر در یک وزارت خانه جمع شده اند، نگاه حاکم بر اداره این حوزه پوپولیستی است، در نتیجه کیفیت آموزش های پزشکی کاهش یافته و سرمایه گذاری حوزه سلامت به جای تمرکز بر پیشگیری، به بخش درمان و توسعه خدمات درمانی انتقال یافته است. بنابراین، تا این ساختار معیوب اصلاح نشود نمی توان امیدی به بهبود وضعیت نظام سلامت و کاهش سرانه مصرف دارو داشت.
*فرهنگ نادرست مصرف دارو
اما دکتر حمید خیری، عضو هیئت رئیسه انجمن داروسازان کشور نظری متفاوت در این خصوص دارد. او معتقد است یکی از دلایل بالا بودن سرانه دارو در ایران فرهنگ نادرست مصرف دارو است. چرا که بر اساس این فرهنگ بیماران معتقدند قیمت نسخه دارویی پزشک باید بیشتر از مبلغ ویزیت وی باشد و هرچه اقلام دارویی بیشتر باشد، آن نسخه تاثیر درمانی بهتری خواهد داشت. در حالیکه در سایر کشورها بویژه کشورهای صنعتی میانگین تجویز دارو در نسخ دو قلم است اما در کشور ما میانگین تجویز دارو در نسخ پزشکان بین سه تا چهار قلم می باشد.
به گفته این دکتر داروساز، طبق پژوهش های انجام شده بخش قابل توجهی از بیماری های کبد به دلیل مصرف خودسرانه داروها ایجاد می شود. بنابراین باید چاره ای برای رفع این مشکل اندیشیده شود و در مرحله نخست باید کاری کرد که دسترسی آسان به تهیه داروهای بدون نسخه، منجر به مصرف بی رویه دارو نشود که این مهم، از طریق فرهنگ سازی عمومی و ارتقای سواد سلامت مردم محقق می شود. در واقع با بالا بردن دانش مردم نسبت به عواقب خود درمانی، اطلاع رسانی از طریق رسانه ها، آموزش پزشکان و داروسازان در زمینه تجویز صحیح داروها و مشاوره با مصرف کنندگان داروها و تهیه بروشورها و کاتالوگ ها نسبت به تغییر این فرهنگ نادرست اقدام کرد.
دکتر خیری ادامه می دهد: مشکلات و آشفتگی های ناشی از زندگی مدرن نیز یکی دیگر از عوامل مصرف بی‌رویه دارو در ایران است. امروزه داروهایی نظیر مسکن‌ها و آرام‌بخش‌ها در کیف هر فردی دیده می‌شود؛ این امر نشان از پایین بودن امنیت روانی و تشدید فشارهای روحی دارد که از طرف اجتماع، افراد را تهدید می‌کند و بیماری‌هایی نظیر سردرد که در اثر فشارهای روحی زندگی مدرن بر افراد جامعه وارد می‌شود، منجر به گرایش افراد به دارو برای تحمل شرایط اجباری زندگی می‌شود. همچنین ممکن است بیمار به دلیل مشکلات اقتصادی توان مالی برای مراجعه به پزشک نداشته باشد و از دارو های موجود در منزل و یا نسخه های قبلی برای درمان خود استفاده کند.
وی می افزاید: گاهی اوقات ترس از ابتلا به برخی بیماری ها، منجر به افزایش گرایش مردم به مصرف داروها می شود. مثلاً در زمانی که موج آنفلوانزا در جامعه همه گیر می شود، شاهد هستیم که تقاضا برای داروهای سرماخوردگی، حتی از سوی افراد سالم افزایش پیدا می کند.
به گفته خیری، سالمندان، سهم قابل توجهی در منحنی خوددرمانی از طریق دارو دارند و بیش از نیاز خود دارو مصرف می کنند. آن ها هنوز بر پایه تفکرات و تصورات دوره های قبلی، می خواهند با دانشی که در دوره جوانی داشته اند، دارو مصرف کنند که این موضوع گرفتاری های متعددی را برای ایشان به وجود می آورد.
دکتر خیری می افزاید: نکته قابل توجه اینکه گاهی اوقات مردم تصور می کنند مصرف داروهای گیاهی، بدون خطر است و می توانند به تشخیص خودشان، اقدام به تهیه و مصرف اینگونه داروها کنند که این تصور کاملاً خطا است و باید در این رابطه اطلاع رسانی شود.
وی ادامه داد: متأسفانه دیدگاه اجتماعی فقط جنبه بی خطری و شفا بخشی دارو را می بیند، در حالی که در متون پزشکی دارو را شبیه تیغ دو لبه ای تصور می کنند که یک لبه آن متوجه عوامل بیماری زا بوده و لبه دیگرش در صورت خوددرمانی و ناآگاهی از مصرف صحیح آن جان انسان است.
وی با اشاره به اینکه همه دنیا از توانمندی های داروسازان برای بهینه سازی مصرف دارو بهره برداری می کنند، ابراز امیدواری می کند با حضور پر رنگ تر داروسازان و دیده شدن ارزش خدمات داروسازان در ارائه خدمات دارویی شاهد شرایط بهتری در مصرف دارو باشیم
*تجویز دارو طبق نظر بیمار
حسین علی شهریاری؛ عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی نیز می گوید: خوددرمانی مهمترین عاملی است که موجب بالا بودن سرانه مصرف دارو در کشور شده و بی اطلاعی از عوارض مصرف خودسرانه دارو به این پدیده دامن زده است.
این نماینده مجلس ادامه می دهد: در برخی مواقع مشاهده می شود پزشکان طبق نظر بیمار و بیش از حد مورد نیاز دارو تجویز می کنند که البته با اجرای طرح بررسی نسخ پزشکی و محدودیت اقلام دارویی به صورت مقطعی تجویز داروهای غیر ضروری کاهش یافته است، اما نمی توان به عنوان طرحی موفق از آن یاد کرد زیرا نتوانسته است تاثیر قابل قبولی در کاهش سرانه مصرف دارو داشته باشد.
دکتر شهریاری ارزان بودن برخی از اقلام دارویی و فروش دارو بدون ارائه نسخه در داروخانه ها را از دیگر عوامل افزایش خود درمانی و به تبع آن افزایش سرانه مصرف دارو در کشور برمی شمارد و می افزاید: مجلس با افزایش قیمت دارو مخالف است، اما با اجرای طرح پزشک خانواده؛ که طرحی موفق در اغلب کشورها بوده است می توان علاوه بر کاهش منطقی و پیشگیری از هزینه های غیر ضروری درمان، تا حدودی سرانه مصرف دارو را کاهش داد. در غیر این صورت با روند فعلی نمی توان امیدی به کاهش سرانه مصرف دارو در آینده نزدیک داشت.
